روسیه بعد از تلاش ناموفق خود برای همراه‌کردن کشورهای منطقه برای مقابله با ماجراجویی‌های آمریکا در اواخر دهه ۹۰، بار دیگر با توجه به افزایش نفوذ خود در خاورمیانه، ابتکارعمل جدیدی برای کاهش تنش و تقویت اعتماد متقابل در خلیج فارس ارائه داده است
دریادار “حسین خانزادی” فرمانده نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران که برای یک سفر سه‌روزه به‌دعوت فرماندهی ناوگان نظامی ــ دریایی روسیه، در این کشور به‌سر می‌برد، در مصاحبه‌ای اعلام کرد که روسیه و ایران قصد دارند در آینده نزدیک مانورهای نظامی ــ دریایی مشترکی در منطقه تنگه هرمز برگزار کنند.
این مقام نظامی گفت: «انتظار می‌رود که مانورهای مشترک نظامی روسیه ــ ایران در آینده نزدیک در مناطق شمالی اقیانوس هند، از جمله در تنگه هرمز انجام شوند».
به‌گفته دریادار خانزادی، دو طرف روسی و ایرانی همچنین در حال انجام مذاکراتی برای تقویت همکاری‌های خود در عرصه دفاعی در منطقه دریای خزر نیز هستند.
دکترین روسیه به یک سند رسمی سازمان ملل تبدیل شد
روسیه شب گذشته دکترین امنیت جمعی برای منطقه خلیج فارس را به سازمان ملل ارائه کرد. “ولادیمیر سافرانکوف” معاون نماینده دائم روسیه در سازمان ملل شب گذشته در گفت‌وگو با خبرگزاری «نووستی» گفت: «ما در شورای امنیت و در مجمع عمومی سازمان ملل بر اساس دستور کار جلوگیری از مناقشات مسلحانه، دکترین پیشنهادی خود برای تأمین امنیت در خلیج فارس را به‌عنوان یک سند رسمی ارائه دادیم».
پیش از این وزارت امور خارجه روسیه این سند را با حضور نمایندگانی از کشورهای عربی، ایران، ترکیه، پنج عضو دائم شورای امنیت، نماینده اتحادیه اروپا و اتحادیه عرب و کشورهای عضو گروه بریکس رونمایی کرده بود.
میان پیشنهادات روسیه برای تقویت امنیت در این منطقه مهم و راهبردی، خودداری از استقرار دائمی گروه‌های نظامی فرامنطقه‌ای، ایجاد یک منطقه غیرنظامی، برقراری خطوط داغ، تبادل اطلاعات درباره خرید تجهیزات و نیروهای مسلح، مواردی هستند که مورد تأکید قرار گرفته است. روسیه همچنین پیشنهاد کرده تا یک سازمان امنیتی منطقه‌ای به‌وجود آید که در آن علاوه بر کشورهای منطقه، روسیه، آمریکا، چین، هند، اتحادیه اروپا و سایر کشورهای علاقه‌مند نیز به‌عنوان عضو ناظر حضور داشته باشند.
کارشناسان آمریکایی به‌رغم تردید درباره هدف مسکو پیشنهاد روسیه را قابل بررسی می‌دانند
خبرگزاری «نووستی» دیدگاه برخی کارشناسان آمریکایی درباره دکترین امنیتی خلیج فارس را جویا شده است. به‌عقیده این کارشناسان، اوضاع کنونی در منطقه خلیج فارس موقعیت مناسبی را برای مسکو فراهم کرده تا چنین پیشنهاداتی را مطرح کند، البته در هر صورت این پیشنهادات قابل بررسی هستند.
“تئودور کاراسیک” کارشناس بنیاد جیمزتووان در زمینه مسائل روسیه و خاورمیانه به این خبرگزاری گفت: «اکنون بهانه برای چنین اقدامی از سوی مسکو پیدا شده، به این دلیل که روسیه سعی دارد به‌عنوان میانجی بین طرفین مناقشات عمل کند، این در شرایطی است که آمریکا، انگلیس و برخی کشورهای دیگر در حال تغییر و کار به‌روی ساختارهای امنیتی جدید در منطقه هستند و شرایط کنونی موقعیت مناسبی را برای چنین پیشنهادی از سوی روسیه فراهم کرده است. به‌عقیده من اصلی‌ترین عوامل در این دکترین، مثلث بین آمریکا، خلیج فارس و روسیه خواهد بود».
این کارشناس یادآور شد؛ پیشنهادات مشابهی پیش از این نیز حدود 10 الی 15 سال قبل در شرایط دیگری مطرح شده بود، ولی اکنون نقش روسیه در منطقه تغییر کرده است. روابط کشورهای عربی با مسکو بهبود یافته و اکنون روسیه به‌خاطر حضور نظامی خویش در سوریه از نفوذ بیشتری در منطقه برخوردار است.
“مایکل اوهنلون” کارشناس ارشد مؤسسه بروکلین نیویورک هم معتقد است که بررسی پیشنهادات روسیه درباره امنیت جمعی در خلیج فارس میتواند مفید واقع شود. وی گفت: «من طرفدار چنین مذاکراتی هستم. هرچند تلاش برای بیرون راندن نظامیان آمریکایی از منطقه بی‌معناست، ولی از آنجا که این نظریه میتواند مورد بررسی قرار بگیرد، گفت‌وگو درباره آن میتواند در مجموع مفید واقع شود».
روسیه چه پیشنهادات مشخصی را برای تقویت امنیت خلیج فارس مطرح کرده است؟
جالب توجه است ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه در سال 2015 در نشست مجمع عمومی سازمان ملل و در آستانه آغاز عملیات نظامی روسیه در سوریه نیز از لزوم ایجاد یک ائتلاف ضدتروریستی واحد سخن گفته بود. در آن زمان آمریکا و متحدانش با این مسئله مخالفت کردند و روسیه تنها ماند.
“سرگئی لاوروف” وزیر امور خارجه روسیه پیش از این، بارها در تماس با مقامات بلندپایه کشورهای منطقه تأکید کرده بود که مسکو از همه نقش‌آفرینان در منطقه، از جمله طرف‌هایی که با یکدیگر اختلافاتی دارند، می‌خواهد تا در جهت تقویت اعتماد متقابل و شفافیت، اقدامات مشخصی بردارند. اکنون این دیدگاه روسیه به‌شکل یک راهکار مشخص در آمده است.
مقامات مسکو پیشنهاد کرده‌اند: رایزنی‌هایی بر اساس مذاکرات چندجانبه انجام شود و در نهایت یک گروه ابتکاری برای فراهم‌سازی مقدمات برگزاری یک کنفرانس بین‌المللی در زمینه امنیت و همکاری در منطقه خلیج فارس شکل بگیرد که در جریان آن توافقاتی در زمینه ایجاد یک سیستم امنیتی مشترک و اقدامات لازم برای تأمین آن در نظر گرفته شود.
از جمله اقدامات پیشنهادی مسکو، تقویت گفت‌وگوها بین مقامات سیاسی، نظامی و کارشناسان کشورهای منطقه، هماهنگی در زمینه اجرای مانورها و عملیات نظامی و پروازهای نظامی، دسترسی ناظرین به تأسیسات غیرمحرمانه و آشنایی با تسلیحات نظامی طرفین، خودداری از استقرار گروه‌های نظامی کشورهای فرامنطقه‌ای در خلیج فارس و به‌طور کلی کاهش حضور نظامی خارجی در این منطقه است.
مقامات وزارت امور خارجه روسیه بر این عقیده هستند که طرفین علاقه‌مند می‌توانند برای انعقاد توافق‌نامه‌ای در زمینه کنترل تسلیحات و ایجاد مناطق غیرنظامی مشخص در منطقه رایزنی‌هایی را انجام دهند و در آینده ممکن است یک سازمان امنیت و همکاری در منطقه خلیج فارس، نظیر سازمان امنیت و همکاری اروپا به‌وجود آید که در آن علاوه بر نقش‌آفرینان منطقه‌ای، نمایندگانی از روسیه، آمریکا، چین، هند و کشورهای عضو اتحادیه اروپا، به‌عنوان ناظر در آن شرکت داشته باشند.
روسیه از استقبال شرکای خود از دکترین امنیتی خلیج فارس خبر داد
مقامات مسکو معتقدند که شرکای روسیه به دکترین امنیت جمعی در خلیج فارس علاقه‌مند بوده و درک بیشتری درباره لزوم آغاز گفت‌وگوها بین نقش‌آفرینان منطقه به‌وجود آمده است.
“میخائیل بوگدانوف” معاون وزیر امور خارجه و نماینده ویژه رئیس جمهوری روسیه در امور خاورمیانه پس از مراسم رونمایی از دکترین پیشنهادی این کشور برای امنیت جمعی خلیج فارس که در وزارت خارجه روسیه برگزار شد، در جمع خبرنگاران اعلام کرد: «شرکای ما با علاقه‌مندی زیاد با این ابتکارعمل برخورد کرده‌اند برای اینکه این یک پیشنهاد جمعی و کنترل همه‌جانبه اوضاع با هدف کاهش تنش، باعث نگرانی هیچ یک از طرفین نمی‌شود، بلکه به‌عکس آنها را دعوت به توافق و تقویت اعتماد و امنیت در منطقه می‌کند و این مسئله چیزی است که همه کشورهای منطقه به آن علاقه‌مند هستند».
وی ابراز اطمینان کرد که اتحادیه اروپا هم قطعاً به این پیشنهاد مسکو علاقه‌مند خواهد بود، چراکه تمام کسانی که به مراسم رونمایی دعوت شده بودند، به این پیشنهادات علاقه‌مندی نشان دادند.
“سرگئی لاوروف” وزیر امور خارجه روسیه نیز روز جمعه در نشست شورای وزیران کشورهای عضو “گروه بریکس” در برزیل، با تأکید بر لزوم هرچه سریعتر عادی شدن اوضاع در منطقه خلیج فارس، از شرکای مسکو در این اتحادیه خواست تا از دکترین پیشنهادی جدید درباره تأمین امنیت خلیج فارس حمایت کنند.
وی تأکید کرد که تشدید وخامت اوضاع در منطقه نتیجه اقدامات تحریک‌آمیز برخی کشورها علیه ایران است و در حال حاضر روند توسعه اوضاع به مرحله خطرناکی رسیده و خطر بروز درگیری نظامی گسترده در این منطقه را افزایش داده، ولی به هیچ وجه نباید اجازه داد که چنین اتفاقی بیفتد.
در این بین، سخنگوی رسمی وزارت امور خارجه چین نیز اعلام کرد که مقامات پکن از دکترین امنیتی منطقه خلیج فارس که روسیه پیشنهاد کرده، حمایت می‌کنند.
“هوآ چون‌اینگ” روز پنجشنبه در کنفرانس مطبوعاتی گفت: «دولت چین از پیشنهاد طرف روسی درباره تأمین امنیت جمعی در منطقه خلیج فارس حمایت می‌کند. ما حاضر هستیم تا تلاش‌های مشترکی را به‌منظور تقویت تماس‌ها و همکاری در این زمینه انجام دهیم. برای تأمین امنیت در خلیج فارس کشورهای این منطقه باید بر اساس اصول احترام متقابل و عدم دخالت در امور داخلی سایر کشورها، روابط حسن همجواری بین خود را تقویت کنند و جامعه بین‌المللی نیز باید در این زمینه نقش سازنده‌ای ایفا کند».
تلاش برای جلوگیری از بروز یک مناقشه نظامی جدید در منطقه خلیج فارس
این ابتکارعمل مسکو در شرایطی مطرح شده که خطر اقدام نظامی دیگری توسط آمریکا در منطقه خاورمیانه و بروز جنگی تازه در منطقه خلیج فارس، وجود دارد: آمریکا طی یک سال گذشته اعمال فشارهای بسیاری را بر تهران وارد کرده و تلاش می‌کند تا جمهوری اسلامی را به دادن امتیازات مختلف؛ از توقف کامل برنامه هسته‌ای و موشکی گرفته تا فعالیت سیاست خارجی این کشور در منطقه مجبور کند.
بدین ترتیب، دکترین جدید روسیه درباره امنیت منطقه خلیج فارس باید با تلاش‌های عملیاتی از سوی کشورهای غربی برای مقابله با ایران رقابت کند. مقامات لندن و واشنگتن از هم‌اکنون پیشنهاد ایجاد یک ائتلاف نظامی ــ دریایی برای تأمین امنیت کشتیرانی در تنگه هرمز و تنگه باب‌المندب در سواحل ایران و یمن را پیشنهاد کرده‌اند.
مقامات واشنگتن مسئولیت اتفاقات رخ‌داده در این مناطق را به گردن ایران انداخته و درصدد اعزام کشتی‌های نظامی بیشتری به منطقه هستند. البته هدف از این اقدام نه درگیری نظامی با ایران، بلکه کنترل اوضاع و تأمین امنیت کشتیرانی در خلیج فارس اعلام شده، این در حالی است که مقامات تهران تأکید می‌کنند که تنها کشورهای منطقه باید پاسخگو و تأمین کننده امنیت در منطقه خلیج فارس باشند و حضور نظامی کشورهای فرامنطقه‌ای تنها بر وخامت اوضاع می‌افزاید.
عملیات نظامی روسیه در سوریه موقعیت این کشور در منطقه را تقویت کرد
نظریه ایجاد یک سیستم جمعیتی امنیت در منطقه خلیج فارس برای نخستین بار نیست که از سوی روسیه مطرح می‌شود. مقامات مسکو در اواخر دهه 1990 و اوایل دهه 2000 زمانی که خطر حمله آمریکا به عراق شدت یافته بود چنین پیشنهادی را مطرح کرده بودند، ولی در آن زمان مسکو نتوانست حمایت کشورهای منطقه را از این مسئله به دست آورد.
“آندری باکلانوف” نائب‌رئیس انجمن دیپلمات‌های روسیه در این باره توضیح داده است: «اکنون ما امیدوار هستیم که درک بیشتری از ضرورت چنین اقدامی میان کشورهای منطقه به‌وجود آمده باشد و پیشنهادات روسیه برای اجتناب از بروز درگیری نظامی و هرج‌ومرج در منطقه با انرژی بیشتری مورد حمایت قرار بگیرد».
به‌گفته وی، این بار مسکو قصد دارد از تجربه مثبت به‌دست‌آمده خود در حل‌وفصل اوضاع سوریه و همچنین از تماس‌های نزدیک خود با نقش‌آفرینان بزرگ منطقه، از جمله ایران و ترکیه در تحقق این طرح استفاده کند.
این دیپلمات روس درباره تفاوت دکترین جدید با پیشنهادات قبلی روسیه گفت: «در آن زمان تکیه اصلی بر حل‌وفصل مشکلات پیرامون عراق قرار داشت و تلاش مسکو در این جهت بود که از اجرای سناریوی نظامی علیه این کشور جلوگیری شود. متأسفانه آمریکا و کشورهای غربی مواضع غیرسازنده‌ای در برخورد با این پیشنهادات اتخاذ کرده و در نهایت حمله سازماندهی‌شده به عراق را به‌بهانه گسترش دموکراسی در خاورمیانه عملی کردند. متأسفانه کشورهای منطقه نیز نتوانستند مانع از این حمله شوند و نتیجه این اتفاقات بر همه روشن است».
باکلانوف افزود: «اساس پیشنهادات ما در آن زمان نیز مبتنی بر حرکت به‌سمت گفت‌وگوهای سازنده بین کشورهای عربی منطقه خلیج فارس و جمهوری اسلامی ایران بود تا در نهایت بتواند به ایجاد یک سازمان منطقه‌ای بینجامد. ما بر این عقیده بوده و هستیم که لازم است تا تلاش‌های جمعی در جهت مقابله با تهدیدات تروریستی در منطقه متحد شوند».
این دیپلمات یادآور شد: «در این بین نقش اصلی را عوامل خارجی و اقدامات نیروهای فرامنطقه‌ای بازی می‌کنند که در جهت پیشبرد منافع خود و در مغایرت با منافع کشورهای منطقه خلیج فارس پیش رفته و در نهایت هدف اصلی وخامت بیشتر اوضاع و یافتن بازاری برای تسلیحات نظامی آنهاست. جالب توجه است که بیش از نیمی از سلاح‌های کشورهای حاشیه خلیج فارس توسط آمریکا تأمین می‌شود».
وی اضافه کرد: «ما امیدوار هستیم که امروزه تجربه موفق حل‌وفصل بحران در سوریه و شکست قابل توجه طرح‌های تروریستی گروه داعش و افزایش نفوذ روسیه در منطقه بتواند انگیزه مضاعفی برای حمایت کشورهای منطقه از پیشنهادات مسکو در زمینه ایجاد یک سیستم امنیتی مشترک در منطقه خلیج فارس به‌همراه داشته باشد. ما امیدواریم که روابط نزدیک اخیر ما با ایران و ترکیه در عرصه اقدامات برای حل‌وفصل اوضاع سوریه، تأثیر مثبتی در این زمینه داشته باشد. مسلماً باید تلاش اطلاعاتی گسترده‌ای در این زمینه انجام شود، از جمله درباره مسئله خطرات ناشی از افزایش حضور نیروهای مسلح کشورهای فرامنطقه‌ای. ضرورت دارد تا اجازه نداد تا این اقدامات بهانه‌ای برای آغاز یک درگیری نظامی جدید در منطقه شود».
این دیپلمات تأکید کرد: «البته روسیه نمی‌تواند به‌جای کشورهای منطقه در این باره تصمیم بگیرد. ولی ما معتقدیم که ضرورت دارد تا به وضعیت در آستانه انفجار در منطقه خلیج فارس توجه کافی شود که متأسفانه آهنگ تشدید اوضاع در منطقه به‌سرعت در حال افزایش است، چرا که اگر ما به وضعیت خطرناک کنونی در منطقه توجه نداشته باشیم، امکان بروز جنگ جدید و قربانیان جدید و از بین رفتن زیرساختارهای اجتماعی ــ اقتصادی در منطقه بسیار جدی است».
